«مفتخرم گزارش کنم که امروز صبح در ساعت چهار به وقت ایران نفت در عمق ۱۱۸۰ پا از چاه شماره یک فوران کرد. جزئیات دیگر شامل غلظت و مقدار نفت متعاقبأ اعلام خواهد شد.» این جمله­ای بود که «رینولدز» رئیس عملیات حفاری در سال ۱۹۰۴ میلادی پس از رسیدن چاه به نفت در مسجد سلیمان مخابره کرد و این آغاز تحولی جدید در عرصه سیاسی، اقتصادی ایران و حتی جهان شد. پس از این رویداد مهم در تاریخ ایران، عملیات اکتشاف نفت با جدیت زیادی و طی کردن فراز و نشیب بسیار دنبال شد. نفت همواره یک عنصر مهم در روابط خارجی و سیاست­ گذاری­های ایران بوده است. در این مقاله بطور خلاصه به توانایی­های صنعت نفت و میزان موجودی نفت و گاز ایران می­پردازیم.

منابع طبیعی نفت وگاز در ایران
ساختار زمین­شناسی در سرتاسر ایران ازشمال به جنوب و از غرب به شرق بسیار متنوع است؛ به همین علت گوناگونی منابع طبیعی در ایران بی­نظیر است که از آن جمله می­توان نفت و گازو منابع معدنی را نام برد. ایران با دارا بودن ۴/۱۳۸ میلیارد بشکه نفت، دارای ۲/۱۱٪ از کل منابع کشف شده نفت جهان است. این مقدار نفت ایران را در رتبه دوم دارندگان نفت پس از عربستان قرار داده است، در جدول ۱ اسامی دوازده کشور برتر دارنده نفت آورده شده است.

ایران همواره به عنوان یکی از صادر کننده‌های اصلی نفت محسوب می‌شده و می­شود. تولید نفت متوسط روزانه ایران هم­اکنون رقمی در حدود ۴ میلیون بشکه می­باشد که ۴/۵ % از کل تولید جهانی می­باشد[۱]. با اینچنین میزان تولید نفت ایران قادر خاهد بود تا ۲/۸۶ سال نفت صادر کند اگر که مخازن نفتی جدید اکتشاف نشود.
حداکثر میزان تولید روزانه ایران به سال ۱۹۷۴ و با رقمی بالغ بر ۶ میلیون بشکه باز می‌گردد که البته پس از وقوع انقلاب در ایران در ۱۹۷۹ بر طبق سیاست کاهش تولید این مقدار کاهش پیدا کرد و از طرفی با شروع جنگ ایران و عراق و آسیب دیدن تاسیسات استخراج این میزان بیش از پیش کاهش یافت. قابل ذکر اینکه صادرات نفت ایران عموماً از طریق جزیره خارک و اسکله T شکل آن انجام می­شود. این جزیره در طول ۲۸۷۸ روز جنگ با عراق، ۲۸۷۲ بار مورد حمله هوایی قرار گرفت.
یکی دیگر از تأسیسات مهم که در جنگ مورد حمله قرار گرفت پالایشگاه آبادان بود. پالایشگاه آبادان در زمان جنگ در زمره بزرگ ترین پالایشگاه­های جهان می­بود. پاره ای از ویژگی هایی که پالایشگاه آبادان را در رده بزرگترین پالایشگاه های جهان قرار داده بودعبارتند از: نوع و شمار بالای فرآورده های نفتی، در اختیار داشتن بزرگترین و جدیدترین تاسیسات برای صدور فرآورده ها، استفاده از گاز طبیعی جهت سوخت عمده دستگاه های پالایشگاه، دارا بودن حداکثر میزان ایمنی صنعتی. اما متأسفانه این پالایشگاه در اثر جنگ تقریباً بطور کامل نابود شد. حال خود می­توانید به میزان مشکلات برای ثابت نگه داشتن تولید نفت در آن زمان پی ببرید.
ایران اهمیت و نقش بسزایی در تأمین انرژی جهان دارد. ایران هم­اکنون از لحاظ تولید نفت رتبه ۴ را در جهان پس از عربستان، روسیه و آمریکا دارا می­باشد. برای درک بیشتر به نمودار زیر توجه کنید که چگونه کاهش میزان تولید نفت ایران در زمان انقلاب و جنگ ایران و عراق بر روی قیمت نفت تأثیر گذار بوده است. یکی از بزرگترین جهش­های قیمت نفت در جهان مربوط به این دوران بوده است.

ایران همچنین با دارا بودن ۷۵/۹۸۱ هزار میلیارد فوت مکعب که معادل ۷/۱۵% از کل منابع گاز جهان است به عنوان دومین کشور دارنده منابع گاز طبیعی شناخته می­شود. اما با این وجود تنها ۸/۳ % از کل میزان تولید جهانی گاز را ایران تولید می­کند، که بیشتر این گاز در مصارف خانگی به مصرف می‌رسد. مخازن گازی ایران در نقاطی دور افتاده و پراکنده قرار گرفته است، و به همین دلیل توسعه این مخازن نیاز به سرمایه گذاری بالایی دارد. دلیل دیگر اینکه در زمانهای گذشته تولید گاز در درجه دوم اهمیت نسبت به نفت قرار داشت، و اگر هم مخزن گازی مورد تولید قرار می­گرفت بیشتر برای تزریق به مخازن نفتی برای تولید بیشتر نفت می­بود. اما هم­اکنون سیاست تولید گاز تغییر کرده و در آینده ایران به یکی از تولید کنندگان بزرگ گاز تبدیل خواهد شد. در جدول ۲ اسامی دوازده کشور برتر دارنده گاز آورده شده است.

بزرگترین مجموعه لکه­های نفتی در دنیا در خلیج فارس قرار دارد. از لحاظ زمین شناسی این پدیده در اثر حرکت کردن شبه جزیره عربستان به سمت فلات ایران است، که باعث به وجود آمدن کوههای زاگرس شده است. این پدیده بنام کمربند چین­خوردگی زاگرس(Zagros Fold Belt) در کتب علمی معروف است. با توجه به شکل ۲ متوجه می­شوید که چگونه مخازن نفتی دارای امتداد شمال غربی و جنوب شرقی هستند.  به جز منابع متمرکز نفت در سواحل خلیج فارس منابعی نیز در شمال کشور وجود دارد که هنوز عملیات کامل اکتشافی انجام نشده است. در شکل ۲ پراکندگی مخازن نفت و گاز ایران نشان داده شده است.

تکنولوژی نفت در ایران
متأسفانه بدلیل تحریم­ها و دیگر شرایط ایران، سرمایه­گذاری خارجی در صنعت نفت ایران بسیار محدود شده است؛ که این خود می­تواند باعث عقب افتادن پروژه­ها و عدم استفاده از تکنولوژی روز شود. هر چند که مهندسان ایرانی در صنعت نفت از توانایی بالایی برخوردار هستند ولی بدون وجود ماشین آلات وسخت افزار مناسب،  حلقه مهندسی کامل نمی­شود. اما با این وجود در دهه اخیر پروژه­های نفتی زیادی در ایران کلید خورده است، که از آن جمله می­توان به بزرگترین طرح متانول جهان، بزرگترین پالایشگاه گاز جهان در کنگان، توسعه مخزن گاز پارس جنوبی و … اشاره داشت.
نکته دیگری که باعث عدم سرمایه­گذاری خارجی بطور گسترده در ایران شده است؛ اینست که ایران قرارداد اکتشاف نفتی مخصوص به خود را دارد که در دنیا فقط دو کشور ایران و ونزوئلا از این نوع قرارداد استفاده می­کنند؛ بدین صورت که اگر شرکتی خارجی موفق به کشف مخزن جدید نفت یا گاز شود، فقط می­تواند اصل و سود سرمایه­گذاری خود را پس بگیرد. در صورتی که در دیگر نقاط جهان، شرکت سرمایه­گذار در درصدی از تولید مخزن کشف شده سهیم است. نکته قابل ذکر اینکه بطور معمول مخازن ایران در مقایسه با دیگر نقاط جهان بسیار بزرگتر هستند و در صورت وقوع کشف جدید توسط سرمایه­گذاران خارجی بدون وجود چنین قراردادی، سرمایه عظیمی در اختیار دیگران قرار می­گیرد. این تصمیم درراستای بیش از پیش ملی کردن صنعت نفت اتخاذ شده است.

در پایان این نکته قابل ذکر است که، اگرچه وابستگی ایران به نفت و گاز بسیار زیاد است و دیگر بخشهای اقتصادی را تحت الشعاع قرار داده، ولی با این وجود وجود چنین پتانسیل عظیمی را نمی­توان نادیده گرفت. امید به روزی که دیگر بخشهای اقتصادی نیز به موازات صنعت نفت و گاز به پیش روند.

منابع:

۱٫BP statistical review of world energy full review 2008; www.bp.com
2.http://gulf2000.columbia.edu