HACCP  یا به عبارتی  Point Hazard Analysis Critical Control  به مفهوم تجزیه و تحلیل مخاطرات و کنترل نقاط بحرانی رویه‌ای است نطام‌مند که با تجزیه و تحلیل کلیه مخاطرات اعم از بیولوژیکی، شیمیایی، فیزیکی
و بکارگیری اقدامات پیشگیرانه و انجام اقدامات اصلاحی در هر مرحله از فرآیند، در نهایت موجب تضمین سلامت محصول نهایی را فراهم نموده و ایمنی مصرف ‌کنندگان را پدید می‌آورد.

طبق سیستم مذکور کیفیت محصول به تنهایی اطمینان لازم را به مصرف کنندگان مواد غذایی ارایه نخواهد داد و لازم است هدفی فرا‌تر و اطمینان بخش‌تر که همانا تضمین سلامت مصرف کننده است دنبال گردد. در واقع سیستم مذکور عبارت است از سیستم مدیریت سلامت که بر استراتژی پیشگیری از مخاطرات متمرکز گردیده و بر اساس جلوگیری  از احتمال وقوع خطر در نقاط خاص و حساس در زنجیره تولید مواد غذایی استقرار می‌یابد.

بکارگیری سیستم HACCP  مبتنی بر اصول مدیریت کیفیت قادر است به سهولت در امر تجارت ملی و بین المللی مواد غذایی کاربرد داشته باشد، بطوری‌که الزام تولیدکنندگان به تامین سلامت مواد غذایی موجب تر‌غیب مصرف کنندگان به استفاده از مواد تولید شده مطابق این سیستم گردیده و تجارت آن را تسهیل نموده و رونق می‌بخشد.

سیستم HACCP  را می توان از طریق مجموعه‌ای از اقدامات ساده پس از طراحی اعمال نموده که بطور خلاصه می‌توان آنها را در موارد زیر جمع بندی کرد:

١ـ بررسی کلیه مراحل فرآیند، از ابتدای تحویل‌گیری مواد اولیه تا رسیدن محصول نهایی بدست مصرف کنندگان.
٢ـ تعیین نقاطی از مراحل کار که احتمال خطر در آنها وجود دارد.
۳ـ اعمال کنترل‌های از پیش تعیین شده و مستند در نقاطی از فرآینده که احتمال وقوع خطر در آن نقاط وجود دارد و انجام نظارت دقیق بر این نقاط.
۴ـ نوشتن گزارشات لازم به همراه فرم‌های مربوطه در خصوص عدم انطباق‌های موجود، اقدامات اصلاحی، ثبت مستندات و نگهداری آنها.
۵ـ انجام کنترل‌ها و بازرسی‌های دایمی در جهت حصول اطمینان از تداوم مناسب کار و عملکرد موثر سیستم.

آبزی‌ پروری و اهمیت آن
از نظر  FAO آبزی پروری عبارت است از پرورش موجودات آبزی شامل : ماهی، نرم‌تنان سخت‌پوستان و گیاهان آبزی با لحاظ نمودن انواع تمهیدات در فرآیند پروش برای ازدیاد تولید که این تمیهدات شامل : تنظیم میزان موجودات تحت پرورش، تغذیه، مراقبت‌های بهداشتی و حفظ در برابر گونه‌های شکارچی می‌باشد.

فعالیت‌های مذکور می‌توانند بصورت انفرادی و یا در غالب تعاونی‌ها و تشکل‌های مختلف صورت پذیرد با توجه به ماهیت کار فعالیت‌های پرورش آبزیان می‌توانند اطلاعات مناسبتری را نسبت به فعالیت‌های ماهیگیری در اختیار برنامه‌ریزان قرار دهند و لذا سطوح دولتی و حاکمیتی با دسترسی به این اطلاعات توانایی بیشتری را جهت برنامه ریزی، کنترل، نظارت و هماهنگی خواهند داشت.

پرورش آبزیان یکی از مهمترین فعالیت‌های کشاورزی است که روند روبه رشد سریع و چشمگیری را در تولید مواد غذایی در جهان داشته است لذا اهمیت موضوع در سطح جهانی آشکار بوده و همکاری‌های مختلف و متعدد بین المللی و منطقه‌ایی را موجب گردیده است. طبق آمار و اطلاعات منتشر شده توسط FAO تولیدات آبزی پروری طی سالهای ١۹۹۶ ـ ١۹۸۴ شامل: ماهی و صدف از میزان ۶/۹۴ میلیون تن در سال ١۹۸۴ به ۸/٢٢ میلیون تن در سال ١۹۹۶ رسیده است که بیش از سه برابر افزایش را نشان می‌دهد.

اکنون ماهی‌ها و سخت پوستان به عنوان یک منبع مهم غذایی که سلامت و اختصاصات تغذیه‌ای مفیدی برخوردار هستند، به حساب می‌آیند. اما محصولات حاصل از صنعت آبزی پروری که در آب‌های شیرین و اکوسیستم‌های ساحلی تولید می‌گردند، همراه با مخاطرات بیولوژیکی و شیمیایی بالقوه متعددی هستند که محصولات حاصل از دریاها  و اقیانوس‌ها فاقد آن می‌باشد.

روش‌های مختلف پرورش آبزیان شامل پرورش متراکم و نیمه متراکم در مقیاس‌های مختلف و جود دارند که مخاطرات مربوط به آنها بر حسب سیستم‌های مدیریتی و زیست محیطی متفاوت می‌باشد. آلودگی‌های ناشی از ترماتدها، بیماری‌های مرتبط با باکتری‌های پاتوژن، با قیمانده کودهای شیمیایی و مواد دارویی، آلودگی‌های ناشی از فلزات سنگین همگی بعنوان مخاطراتی تعریف شده‌اند که سلامتی محصولات حاصل از آبزی‌پروری را تهدید می‌کنند.

علل اصلی نگرانی‌های مربوط به عدم سلامت مواد غذایی می‌تواند در ارتباط با عملیات آبزی‌پروری نامناسب، آلودگی محیط زیست و عادت‌های فرهنگی تهیه و طبخ غذا و مصرف آن باشد. از آنجایی‌که آبزی‌پروری بعنوان بخش بزرگی از تولید مواد غذایی محسوب می‌گردد لذا ارزیابی مناسب وضعیت و کنترل هر‌گونه مخاطره در رابطه با سلامتی  مواد غذایی اهمیت موضوع را دوچندان افزایش می‌دهد مخاطرات مرتبط با مباحث آبزی‌پروری در سه گروه اصلی مخاطرات بیولژیکی، شیمیایی و فیزیکی قرار دارند که به شرح آنها می‌پردازیم:

مخاطرات بیولوژیکی

١ـ پارازیت‌ها
تعداد زیادی از انواع ماهیان دریایی و آب‌ شیرین و آبزیان حاصل از آبزی‌پروری واجد پارازیتهای مهمی هستند که قابلیت انتقال به انسان را دارند. تعداد زیادی از این پارازیت‌ها به شدت بیماریزا بوده و در اثر مصرف آبزیان بصورت خام یا نیمه پخته، انسان را دچار عفونت و بیماری می‌کنند. پارازیت‌های اصلی و مهمی که سبب بیماری در انسان می‌گردند شامل: ترماندها، سستدها و نماتدها می‌باشند.

٢ـ باکتری‌ها
مخاطرات ناشی از باکتری‌ها پاتوژن در اثر مصرف ماهیان استخوانی و سخت پوستان حاصل از تولیدات پرورشی می‌توانند موجب بیماری انسان گردند که به چند صورت می‌توانند مشاهده گردند. اول باکتری‌هایی که بصورت بالقوه در محیط‌های آبی وجود داشته و بومی محیط می‌باشند و دوم آلودگیهای ناشی از فضولات انسانی یا حیوانی که در بعضی موارد بعنوان بارور کننده به محیط وارد می‌شوند. سوم باکتری‌هایی که ممکن است در محصول خام و آب‌های داخلی به ویژه در محیط‌های پرورشی بیشتر از مناطق دریایی و آزاد می‌باشد. از باکتری‌های بیماریزا می‌توان به موارد مربوط به   Salmonella spp, Shigella spp, Vibriospp, E-Coli اشاره نمود.

۳ـ ویروس‌ها
مصرف نرم‌تنان دوکفه‌ای بصورت خام دلیل اصلی بیماری‌های ویروسی ناشی از مصرف محصولات آبزی است در حالیکه بیماری‌های ویروسی ناشی از مصرف ماهی‌ها در عمل چندان دارای اهمیت نبوده و از این بابت مخاطره‌ای انسان را تهدید نمی‌کند.

۴ـ سایر مخاطرات بیولوژیکی
مقدار زیادی از ترکیبات سمی توسط میکروارگانیسم‌های موجود در آب شیرین تولید می‌شوند که می‌توانند برای سلامتی انسان خطرناک باشند. بطور تقریبی می‌توان گفت تمام ترکیبات سمی مرتبط با پرورش آبزیان توسط میکروارگانیسم‌های آب شیرین تولید می‌شوند. این میکروارگانیسم‌ها شامل آلگهای میکروسکوپی، باکتری‌های دیتریتی که بعنوان منابع غذایی آبزیان هستند، می‌باشند.
سیانو باکتری‌های سمی از قبیل Microcystins  که بسیار قوی بوده و در آب‌های شیرین پراکنده‌اند. قرارگرفتن موجودات آبزی در معرض میکروسیستن‌های آزاد با غلظت بالا و به مدت طولانی که در نهایت ممکن است انباشتگی و ذخیره این ترکیبات را در کبد ماهیان آب شیرین بالا برده و احتمال خطر را برای مصرف کنندگان بوجود آورد. اما در مجموع می‌توان گفت که احتمال مخاطره برای انسان در اثر موجود این سموم در آبزیان‌پرورشی اندک می‌باشد.

مخاطرات شیمیایی
مخاطرات شیمیایی می‌توانند در اثر مصرف ترکیبات مختلف در سیستم پرورش و یا در اثر آلودگیهای بیش از حد و طولانی در مسیر آبرسانی یا منابع آبی ایجاد گردند. این در حالی است که ممکن است برخی از مخاطرات ناشی از کارکنان در بعضی از موارد نیز مشاهده گردند. شاید در نگاه اول مخاطرات بیولوژیکی بسیار با اهمیت‌تر از مخاطرات شیمیایی بنظر آیند اما آنچه مسلم است به لحاظ گستردگی طیف آلاینده‌های شیمیایی و اثرات سو و مهلک آن در طولانی مدت کنترل و نظارت بر جلوگیری از اینگونه مخاطرات بسیار مشکل و در برخی از موارد به علت برخی از مسایل در هماهنگی امور غیر ممکن می‌باشد.
کنترل اثرات ناشی از کودهای شیمیایی، ترکیبات مورد استفاده جهت بهبود و کنترل شرایط آب مصرفی، آفت‌کش‌ها و سموم کشاورزی، مواد ضدعفونی کننده، مواد آنتی‌میکروبیال، انگل‌کشها، سایر مواد دارویی و باقیمانده فلزات و مواد رادیواکتیو، کنترل افزودنی‌ها، نگهدارنده‌ها و آلاینده‌های آلی و ده‌ها مورد دیگر که همگی به عنوان مخاطرات شیمیایی شناسایی شده‌اند و در حفظ سلامتی محصولات حاصل از آبزی‌پروری و در نهایت سلامت مصرف کنندگان بسیار حایز‌اهمیت می‌باشند.

١ـ کودهای شیمیایی
کودهای شیمیایی بصورت مواد معدنی یا غیر معدنی طبیعی بوده و مقداری زیادی در سیستم‌های پرورش نیمه متراکم جهت باروری استخر‌‌ها و ایجاد بلوم پلانکتونی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
کودهای شیمیایی به مقدار زیادی قابلیت حلالیت در آب را داشته و غلظت نیترات، آمونیم، فسفات، پتاسیم و سیلیکات را در آب افزایش می‌دهند. این مواد شامل اوره، سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم، نیترات سدیم، نیترات پتاسیم، فسفات کلسیم، فسفات آمونیوم بصورت منوفسفات یا دی فسفات به اسید فسفریک، کلرید پتاسیم و سیلیکات سدیم می‌باشد. همچنین مخلوطی از عناصر کمیاب شامل ترکیبات مخاطره آمیز محسوب میگردند، اما در صورت مدیریت مناسب پروش ماهی و بکارگیری اصول مدیریت صحیح تولید، احتمال وجود مخاطرات به شدت کاهش یافته و سلامتی جهت تهدید ماده غذایی تولید شده و مصرف کننده آن وجود نخواهد داشت.

٢ـ ترکیبات مورد استفاده جهت بهبود شرایط آب
ترکیبات آهکی بطور معمول جهت تنظیم  PH آب مزارع پرورشی و ضد‌عفونی نمودن استخر‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ترکیبات اغلب بصورت سنگ آهک یا کربنات کلسیم پودر شده یا دولومیت، آهک اکسید کلسیم ـ منیزیم، آهک یا آبدار یا هیدرواکسید کلسیم ـ منیزیم می‌باشد.

از سایر مواد شیمیایی مورد استفاده در کشاورزی که در استخر‌های پرورش آبزیان مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توان به مواد اکسید کننده (نظیر پرمنگنات پتاسیم، پراکسید‌ کلسیم، پراکسید هیدروژن، هیپوکلریت کلسیم) به مواد فلکوله کننده (نظیرسولفات آلومینیوم، کلرید فریک، زئولیت، سولفات کلسیم) و عوامل تنظیم کننده استخر(نظیرکلرید سدیم و سولفات کلسیم) اشاره نمود.

٣ـ آفت‌کش‌ها
آفت‌کش‌ها به منظور از بین بردن شکارچیان و ماهیان هرزی که اغلب بعنوان رقیب آبزیان پرورشی محسوب گردیده و در محیط پرورشی وجود دارند، بکار برده می‌شوند. علاوه بر آن عملیات از بین بردن آهک‌ها و گیاهان آبزی و کنترل بلوم پلانکتوم توسط برخی از آفت‌کش‌ها صورت می‌پذیرد. لذا با توجه به سمی بودن از ترکیبات این مواد( نظیر    Sapogenin, Rotenone, Glycosides و ترکیبات حاوی مس و ….) نمی‌توان اجازه استفاده از این مواد را به راحتی صادر نمود.

۴ـ مواد ضد عفونی کننده
این مواد به مقدار زیاد و در طیف وسیعی در صنعت پرورش آبزیان مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین در بسیاری از موارد جهت ضد عفونی کردن وسایل و تجهیزات صنایع غذایی بکار می‌روند. ترکیبات معمول مورد استفاده در ضدعفونی کردن شامل مواردی نظیر بنزکونیوم کلراید، فرمالین، هیپوکلریت، Glutaraldehyde هستند که لازم است از ذخیره و انباشته شدن آنها در سیستم جلوگیری نموده بطوری‌که این مواد تجزیه شده و از بین بروند. همچنین این مواد نباید با آبزی تماس پیدا نموده و آن را آلوده نمایند.

۵ـ شیمی درمانی
بیماری‌های مسری یکی از مخاطرات موجود در پرورش آبزیان به شمار می‌آیند. مهمترین روش موثر جهت جلوگیری از بیماری مسری ممانعت از ایجاد این بیماری‌ها می‌باشد. زمانیکه بیماری روی می‌دهد داروهای شیمیایی در حد وسیعی جهت کنترل به کارمی‌روند. بدین لحاظ ضروریست که مواد شیمیایی مذکور همانند داروهای دامپزشکی بصورت کنترل شده و تنظیم یافته‌ای مورد مصرف قرار گیرند.
از مهمترین موارد مصرف مواد شیمیایی می‌توان به مواد آنتی میکروبیال، انگل کش‌ها، هورمون‌ها و مواردی از این قبیل اشاره نمود و از جمله فلزات زیان آور که در چرخه پرورش آبزیان بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند فلز مس به ضورت سولفات مس و جیوه بصورت متیل جیوه (که از تجزیه مواد غذایی مورد استفاده در سیستم پرورش حاصل می‌گیردد) مشاهده می‌گردد.

۶ـ اجزا تشکیل دهنده غذا
عبارت است از اجزا اصلی و اساسی که ترکیبات اولیه غذایی تهیه شده را فراهم می آورند. در این میان افزودنی‌های خوراکی نیز که به منظور تامین نیازهای خاص به ترکیبات غذای اصلی اضافه می‌شوند بعنوان مواد تشکیل دهنده محسوب می‌گردند. اجزا تشکیل دهنده غذاهای مورد استفاده شامل پروتئین‌ها (نظیرآرد ماهی و آرد دانه‌های روغنی)، لیپیدها (روغن‌های گیاهی)، کربوهیدرات‌ها (شامل غلات، آرد و محصولات جانبی گیاهان)، ویتامین‌ها، ریزمغذی‌ها بایندرها، پیگمنت‌های رنگی و مواد ضدقارچ می‌باشند که دارای منابع متفاوتی بوده و ممکن است منشا آلودگی‌های شیمیایی نیز باشند.

مخاطرات فیزیکی
خطرات فیزیکی بطور معمول مواردی هستند که می‌توانند به شکل مواد خارجی که تعداد زیادی از آنها را می‌توان در زمره خطرات ماکروبیولوژیکی دانست، وارد چرخه تولید شوند که این اتفاق در عمل ممکن است در کارخانجات فرآوری روی داده و مشکلاتی را به بار بیآورد. اما مهمترین مخاطرات فیزیکی در محیطهای پرورشی وارد آمدن ضربه به بدن ماهی به هنگام صید و حمل و نقل آنهاست که می‌تواند به شدت از کیفیت ماهی بکاهد. نظر به اینکه مخاطرات مذکور خطری جدی برای سلامتی مصرف کننده نخواهد داشت. بنابراین مخاطرات فیزیکی در این مبحث از اهمیت کمتری برخوردار می‌باشد.

نقاط کنترل بحرانی در آبزی پروری
بیماری‌های ناشی از محصولات آبزی و صنایع شیلاتی می‌تواند تحت شرایط مناسب به تعداد زیادی قابلیت کنترل داشته باشند. مسئولیت تولید مواد غذایی سالم امری است که لازم است بصورتی هماهنگ توسط دولت، پرورش دهندگان، صنایع فرآوری تبدیلی و مصرف کنندگان انجام پذیرد. در حالیکه استقرار سیستم محصول یا HACCP در بخش‌های فرآوری آبزیان پیشرفت شایان توجه‌ای نموده است، اما کاربرد سیستم مذکور در مزارع پرورشی در ابتدای راه قرار دارد.

پیش نیاز اجرای سیستم HACCP در کارگاه‌های پرورش آبزیان قبول اصل عملیات آبزی پروری مناسب می‌باشد  عملیات آبزی پروری مناسب عبارت است از انجام کارهای ضروری برای تولید محصول با کیفیت بالا مطابق با مقررات و قوانین موادغذایی و در این راه وظیفه دولت است که برای ارتقا و بهبود سیستم‌ها و همچنین توسعه و گسترش سیستم مذکور در میان مزرعه‌ داران و دامپروران تلاش نموده و شرایط تولید مواد غذایی سالم را فراهم آورد. از طرفی اجرای سیستم مذکور به شکل پویا و مناسب نیازمند اراده و تعهد مزرعه داران، پرورش دهندگان، نیروی کار و تیم اجرایی و در نهایت اعتقاد قبلی آنها به اجرای سیستم است.

بطور کلی بر اساس اطلاعات بین‌الملی و بررسی‌های بعمل آمده چهار نقطه کنترل بحرانی که بطور مستقیم مرتبط با پرورش آبزیان می‌باشند. دومین نقطه کنترل بحرانی مربوط به منابع آب یا همان آب مصرفی در کارگاه می‌باشد.
مورد سوم، مواد غذایی و خوراکی مورد مصرف در سیستم می‌باشند، که کنترل دقیق آنها حایز اهمیت فراوانی است و چهارمین نقطه کنترل بحرانی شرایط پرورش در مراحل مختلف تکثیر، پرورش آبزیان در طول دوران لاروی، انگشت‌ قد و پرورش ماهیان در زمان بلوغ است. لازم بذکر است که در شرایط اختصاصی کارگاه‌ها، ممکن است نقاط کنترل بحرانی افزایش یافته و بدین دلیل لازم است طرح HACCP برای هر کارگاه بطور اختصاصی طراحی گردد.

١ـ مکان‌یابی
در مکان یابی و تهیه طرح و نقشه اجرایی مزارع پرورش ماهی می‌بایست پتانسیل محیط را برای ایجاد مخاطره مد نظر قرار داده و مخاطرات بالقوه را بطور دقیق مورد مطالعه قرار داد. مخاطره می‌تواند در اثر انتخاب نامناسب مکان پرورش ماهی همچنین آلودگی‌های شیمیایی محیط زیست و اثر متقابل آب و خاک و تاثیر آنها بر روی یکدیگر افزایش یابد. شرایط خاک و مشخصات آن می‌تواند بر روی آب استخر تاثیر گذارده و بدین لحاظ اسیدیته یا قلیاییت آب استخر تغییر یابد.

٢ـ کیفیت آب
کیفیت آب مورد استفاده در مزارع پرورش آبزیان می‌تواند در اثر آلودگی‌های شیمیایی و بیولوژیکی از شرایط مناسب خارج گردیده و بدین لحاظ یک مخاطره بسیار محتمل در سیستم پرورش آبزیان به حساب آمده و در عمل یک نقطه کنترل بحرانی محسوب می‌گردد. استفاده از پساب‌ها و فاضلاب‌های برخی از منابع یا بکاربردن کود حیوانی جهت بارور نمودن استخر‌های پرورش می‌تواند موجب آن گردد که این مناطق پناهگاه مناسبی برای حضور انگل‌ها و باکتری‌های بیماریزا گردیده و موجب آلودگی استخر را فراهم آورد.

٣ـ منابع و ذخایر غذایی
رژیم‌های غذایی مورد استفاده در آبزی پروری در کارگاه‌های مختلف متفاوت می‌باشد. اما در هر صورت مخاطرات مرتبط با موادغذایی می‌تواند شامل، مخاطرات شیمیایی، بیولوژیکی و موادی که بصورت ناهماهنگ به فرمول غذایی اضافه می‌شوند، باشد. مواد شیمیای و داروهای دامی مورد تایید می‌باید مطابق دستورالعمل ارایه شده توسط کارخانجات مصرف شده و زمان ماندگاری اثرات آن در بدن موجود، مد نظر قرار گیرد.

۴ـ عملیات تولید و پرورش
تولیدات حاصل از آبزی پروری شامل عملیات تکثیر، پرورش آبزیان در طول دوره لاروی، نوزادی، انگشت قد و پرورش ماهیان در حالت بلوغ است که تا حصول رسیدگی جنسی نیز جهت برداشت آتی می‌تواند ادامه یابد. امروزه تفاوتهای فاحشی در روش‌ها در مراحل مختلف می‌تواند متفاوت باشد. پرورش در آبهای دور، ساحلی، خشکی، پرورش بصورت متراکم، نیمه متراکم، غیرمتراکم، استفاده از خاک، نحوه تامین غذا و عملیات غذا دهی و ده‌ها عامل اصلی دیگر همگی مواردی هستند که عملیات تولید و پرورش آبزیان را شکل می‌دهند، که گاهی این عوامل در مناطق مختلف، متفاوت می‌باشند. بنابراین لازم است روند جریان تولید به دقت در هر کارگاه پرورشی ترسیم گردیده، مخاطرات مرتبط با هر مرحله بدقت شناسایی  شده، نقاط کنترل بحرانی تعیین گردیده و عوامل کنترل و نظارتی بر آنها پیش بینی گردد.

ممیزی سیستم و مستند سازی
ممیزی و تصدیق برنامه HACCP  در برنامه تولیدات آبزی پروری روشی است که در آن افراد کارآمد و متبحر با انجام بازرسی‌های تکنیکی اعلام می‌دارند که آیا نقاط کنترل بحرانی بصورت رضایت‌بخشی تحت کنترل می‌باشند؟ آیا محدوده‌های بحرانی تعیین شده کافی و مناسب هستند؟ و آیا سیستم HACCP مورد استفاده، بطور موثر و کارآمدی در حال اجرا بوده و در نهایت با توجه به تمامی موارد فوق سلامت ماده غذایی تولید شده و تظمین شده است یا نه؟

منابع:

۱) Food Safety Manual; Joan K. Lolcen, CFE – ۱۹۹۵ – Canada.
2) The Economics of HACCP; Costs and Benefits, Lauren unnervehr und Mirschhorn von World Bank, the, U.S.
3) Quality management and Production Stewardship BASF, May 12/2005.
4) Food Safety Enhancement Program HACCP Generic Models, Canadian Food Inspection Agency 2007.