توان » فرهنگ و هنر مجله اینترنتی » کارخانه زاخرل

کارخانه زاخرل – عمارتی با نمای ایرانی در وین

کارخانه زاخِرل[i] – عمارتی با نمای ایرانی در وین

سولماز کمالی‌فرد

تاریخچه

کارخانه زاخرل عمارتی است قدیمی، که به سبک معماری ایرانی-اصفهانی در منطقه دوبلینگ[ii] وین (شکل ۱) واقع شده است.

این کارخانه در سال ۱۸۴۲ برای تولید حشره‌کش تاسیس شد. صاحب این کارخانه به تجارت میان کشورهای افغانستان و گرجستان با اروپا مشغول بوده و نوعی گُل را از قفقاز به غرب می‌برده تا در این کارخانه به منظور ساخت ماده حشره‌کش برای نگهداری از فرش مورد استفاده قرار گیرد. در پی موفقیتی که در نتیجه فروش حشره‌کش‌ها در سراسر اروپا به دست آمد، صاحبان کارخانه تصمیم به گسترش آن گرفتند و در سال ۱۸۹۲ ساختمان جدید آن توسط هوگو فون ویدنفلد[iii] طراحی شد.

بعد از موفقیت در فروش این پودر، صاحبان کارخانه دریافتند که شرقی بودن این محصول باعث محبوبیت بیشتر آن شده است. بنابراین، سبک شرقی، که بر خاستگاه مواد اولیه محصولات تاکید داشت، به عنوان نشان تجاری کارخانه به کار گرفته شد و در طراحی ساختمان جدید و پوسترهای تبلیغاتی از این ویژگی بهره بردند. معماری ایرانی برای مردم اروپای آن زمان ناشناخته و جدید بود و می‌توانست در جلب توجه و جذب مخاطب تاثیرگذار باشد. (شکل ۲)

ساختمان کارخانه زاخرل از نظر معماری در میان ساختمانهای وین منحصر به فرد است. این ساختمان در میان باغ بزرگی با درختان کهن قرار دارد. نمای خارجی ساختمان یادآور مساجد ایرانی عهد صفوی است. این نما متشکل از پنجره‌های قوسی شکل با قوس‌های ایرانی، گنبد و دو مناره است و با کاشی‌های چند رنگ پوشیده شده است. (شکل ۳)

در سالهای جنگ، ساختمان کارخانه آسیب جدی ندید و فقط دودکش‌های کارخانه از بین رفتند. اما پس از پایان جنگ اول و فروپاشی امپراطوری اتریش-مجارستان، این کارخانه تعطیل شد. بعدها از ساختمان اصلی برای انبار کردن فرش و پارچه استفاده شد و برخی از ساختمانها به شرکتهای دیگر واگذار شد. (شکل ۵)

ساختمان اصلی که انبار فرش بود، برای مدت زیادی بدون استفاده مانده بود تا در سال ۲۰۰۶ و پس از اعمال تغییراتی در فضای داخلی و برداشتن سقف‌های کاذب، کاربری جدیدی پیدا کرد. این فضای باز، به دلیل به کار بردن سبک خاصی از معماری و دارا بودن موقعیت مکانی ویژه و قرارگیری در میان باغ، محیط مناسب و آرامی را برای برگزاری برنامه‌های فرهنگی و هنری فراهم می‌کرد و به همین روی، این مکان به یکی از مراکز فرهنگی شاخص وین تبدیل شده بود. این ساختمان تا سال ۲۰۱۳ محل برگزاری نمایشگاههای هنری و مراسم موسیقی بود. (شکلهای ۶ و ۷ و ۸)

معماری ساختمان

طرح های اولیه کارخانه که در سال ۱۸۹۵ تهیه شده، ساختمانی نا منظم در پلان پیچیده و نامتقارن را نشان می‌دهد که به سمت عقب پهن‌تر شده است. نمای اصلی اما متقارن است. ساختمان دیگری نیز در کنار نمای اصلی قرار دارد. (شکل ۹)

نمای متقارن اصلی، ساختمانی دو طبقه را نشان می‌دهد که دارای پنجره‌هایی در هر دو طبقه می‌باشد. ورودی اصلی در وسط این نما قرار دارد و در سمت چپ و راست آن در هر طرف سه پنجره در تو رفتگیهایی به شکل قوسهای تیزه دار[iv] قرار دارند. قسمت مرکزی نما نیز از دو طبقه تشکیل شده است. پنجره فوقانی مانند پنجره های طرفین در قابی قوسی شکل به شکل قوس تیزه دار ولی با پهنای بیشتر قرار گرفته است. اما قوس به کار رفته در درب ورودی، مازه دار و به شکل هلوچین کند[v] میباشد و در قابی ساده قرار گرفته است (شکل ۱۰). این قسمت ظاهرا بازسازی شده، چون در طرح اولیه و عکس های قدیمی تزییناتی در این قسمت دیده میشود که دیگر وجود ندارد. قسمت مرکزی از نمای اصلی نه تنها از نظر فرم، بلکه به خاطر تزیینات به کار رفته در آن شاخص است. کاشی کاری ها با نقش و رنگ ایرانی میباشند. گچ کاری ها نیز به دو شکل مقرنس و کنگرههایی شبیه آنچه در پارسه به کار رفته است (شکل ۱۱)، میباشند. در بالای قسمت مرکزی نما، دو مناره قرار دارند که جلوتر از گنبد و در طرفین آن قرار گرفته‌اند. (شکل ۱۲)

نمای سایر قسمت‌های ساختمان، از جمله ساختمان الحاقی سمت چپ نمای اصلی (شکل ۱۳) و همچنین نمای رو به حیاط (شکل ۱۴)، ساده می‌‌باشد و با آجر پوشش داده شده است. اگرچه در فرم بیرونی ساختمان از معماری ایرانی الگو گرفته شده است، اما فضای داخلی ساختمان از این سبک معماری تبعیت نمی‌کند و تاثیرپذیری فضاهای داخلی کارخانه از معماری شرقی به تزیینات اندکی به شکل کاشیکاری و گچ کاری در بخشهای مهم محدود شده است. (شکلهای ۱۵ و ۱۶)

معماری بنای کارخانه زاخرل، از دو ویژگی مهم ساختمانهای قرن نوزده اروپا تاثیر گرفته است. از یک سو، این ساختمان ساختمانی صنعتی است که تحت تاثیر ویژگی “سادگی” ساختمان‌های صنعتی دوران پس از انقلاب صنعتی اروپا قرار گرفته است. این ویژگی در فضاهای داخلی و نمای رو به حیاط با آجرکاری های رنگ نشده مشهود است (شکل ۴). از سوی دیگر این ساختمان به شدت متاثر از “شرق گرایی” آن دوران می‌باشد. اما سبکهای شرقیای که تا آن زمان در اتریش به کار رفته بود، محدود به معماری مصر و یا بیزانس بود و در ساختمانهای صنعتی استفاده نمی‌شد. معماری ایرانی در وین و یا حتی در سراسر اتریش ناشناخته بود. بنابراین این کارخانه به دلیل به کار بردن معماری ایرانی و آن هم در یک ساختمان صنعتی منحصر به فرد بود.

تاثیرپذیری معمار کارخانه از معماری ایرانی

در قرن ۱۹ میلادی در سالهای ۱۸۳۹ تا ۱۸۴۲، پاسکال کسته[vi] ، معمار فرانسوی، به همراه همکارش به ایران سفر کردند و گزارشهای ارزشمندی را از سفر خود برای معماران اروپایی آوردند. سفر آنها بین سالهای۱۸۳۹ تا ۱۸۴۲ انجام شد و گزارش ها بین سالهای ۱۸۵۱ تا ۱۸۶۷ در نمایشگاههایی در پاریس منتشر شدند.

از مهمترین طرح های منتشر شده که با معماری کارخانه زاخرل مرتبط هستند، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

نمایی از میدان نقش جهان به همراه مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله (شکل ۱۷)
پلان مسجد شاه و جهت گیری آن نسبت به میدان نقش جهان (شکل ۱۸)
نمای سیاه و سفید ورودی اصلی مسجد شاه که در آن تزئینات به دقت نشان داده شده اند (شکل ۱۹)
نمای رنگی ورودی اصلی مسجد شاه (شکل ۲۰)
جزئیات و رنگ کاشی کاریها و منارهها (شکل۲۱)

با توجه به این موارد، می‌توان تصور کرد که معمار کارخانه زاخرل این نقشه ها را دیده و از آنها در طرح خود بهره برده است.

پاویون ایران در نمایشگاه جهانی وین نیز میتواند به عنوان عاملی تاثیرگذار بر معماری کارخانه زاخرل در نظر گرفته شود. این نمایشگاه در سال ۱۸۷۳ و کمی پیش تر از طراحی ساختمان جدید کارخانه برگزار شد. اگرچه شباهت زیادی بین معماری پاویون ایران در نمایشگاه و کارخانه زاخرل وجود ندارد، اما این نمایشگاه را میتوان به عنوان عاملی برای آشنایی و یا علاقمندی معمار کارخانه با سبک معماری ایرانی در نظر گرفت. (شکل ۲۲)

شباهت نمای کارخانه زاخرل و مسجد شاه اصفهان

با مقایسه طرح های تهیه شده توسط کسته، معمار فرانسوی، از مسجد شاه اصفهان با نمای ساختمان کارخانه زاخرل، میتوان به شباهتهای زیر اشاره کرد:

در پیش طاق مسجد و ورودی کارخانه، کاشی کاریهایی به رنگ فیروزهای و با طرحهای اسلیمی مشاهده میشود و در مرکز هر دو گوشۀ فضای بالای قوس، گل زرد رنگی قرار دارد. فضای داخلی قوس در هر دو نیز غالبا به رنگ زرد میباشد. اما این دو در طرح و رنگ نوار دور حاشیه تفاوت دارند (شکل ۲۳). علاوه بر ورودی، فضای اطراف پنجرهای طبقه دوم نما نیز مانند طرح پیش طاق مسجد شاه است.
مناره‌های کارخانه و مناره‌هایی که در طرحهای تهیه شده توسط کسته از مسجد شاه مشاهده می‌شود، هم از نظر فرم و تناسبات، و هم از نظر تزئینات بسیار شبیه به هم هستند. تا جائیکه جزئیات نقش کاشی کاری ها و رنگهای به کار رفته در آنها عینا تکرار شده است. (شکل ۲۴)
در فضای اطراف ورودی مسجد شاه در میدان نقش جهان، دو طبقه پنجره درون فضاهای قوسی شکل با قوس‌های هم اندازه قرار گرفته اند که در طرح تهیه شده توسط کسته از میدان نقش جهان قابل مشاهده میباشد. بنابراین می‌توان برداشت کرد که فضاهای قوسی شکل اطراف پنجره های نمای کارخانه و تکرار آنها در دو طبقه از این طرح تاثیر گرفته باشد. (شکل ۲۵)

با وجود این شباهت‌ها می‌توان استنباط کرد که معمار کارخانه زاخرل، یقیناً طرحهای کسته را دیده و از آنها در طراحی این ساختمان بهره برده است.

منابع: