ابریشم‌دوزی نیز در گروه هنرهای دستی «سوزن دوزی» جای دارد. ابزار مصرفی آن مانند همرده‌های خود، یک تکه پارچه و نقش‌آفرینی‌اش با سوزن و نخ است. برای ابریشم‌دوزی بکارگیری یک کارگاه (چهارچوب) ضروری است. هررشته‌ی هنری ابزارکار خود را می‌طلبد و کسی که علاقمند به یک رشته‌ی هنری باشد، باید الفبا و ابزار آن را نیز فراگیرد و فراهم سازد.

نخستین سوزن‌ها را از دوران مفرغ در سرزمین لرستان داریم. می‌توان پذیرفت که از زمانی که انسان برای ساختن پوشاک خود، چند تکه پارچه را بهم دوخت، هنر سوزن‌دوزی را نیز بنیان گذاشت. تنوع سوزن دوزی از طرح و نقش آن است، گرچه نوع پارچه و نوع نخ نیز در نمود و نامگذاری آن نقش دارد. سوزن دوزی که با نخ گلابتون فراهم شود، گلابتون‌دوزی نام دارد. گرچه سیمدوزی، منجوق‌دوزی، مرواریددوزی، سنگدوزی، صدف‌دوزی و …. هم در قلمرو سوزن و نخ جای دارند.

در زیر بخشی از انواع سوزندوزی را که تاکنون بدلیل دگرگونی مواد و طرح در مجموعه‌ی این هنر جای داده شده اند، نام می‌برم: آجیده دوزی، آیینه دوزی، ابریشم دوزی، بخارادوزی، پته دوزی، پنبه دوزی، پولک دوزی، پیله دوزی تیکه دوزی، چشمه‌دوزی، خامه دوزی، خوس‌دوزی، ده یک دوزی، زردشتی دوزی، زری دوزی، سرمه دوزی، سُکمه دوزی، سلسله دوزی، قلابدوزی، گبردوزی، گلابتون دوزی، لایه دوزی، لندره دوزی، مرواریددوزی، مزایف دوزی، ملیله دوزی، ممقان‌دوزی، منجوق‌دوزی و نقده دوزی. گرچه در برخی از منابع، شمار این هنر را بیش از سد نوع نوشته اند، ولی این رقم را نمی‌توان به راحتی پذیرفت.

سوزندوزی یکی از هنرهای مردمی است، چون، بیشتر از هرهنری، در بین مردم رواج یافته و بویژه تا عمق روستاها رسوخ کرده است. بهترین مثال برای نشان‌دادن گسترش این هنرها، می‌توان از ترکمن دوزی، ممقان‌دوزی آذربایجان، سوزن دوزی بلوچ یا پته دوزی کرمان نام برد. سوزن دوزی را، پیشترها، برای زیباسازی حاشیه‌ی پوشاک مردان و بویژه بانوان به کار می‌برند، ولی گاهی با آن، لوازم منزل، مانند: پرده، ملافه، زیرآویز لباس‌کنی، رویه‌ی بالش-متکا و رومیزی را نیز زینت می‌دهند.

سوزن دوزی ترکمن که بدان سیاه دوزی نیز گفته می‌شود، در گذشته کاربرد فراوانی داشته است. در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس های مردان، زنان و کودکان و هم چنین پرده ها نیز استفاده می‌شد. نوع دوخت آن زنجیره فشرده و بسیار ریز است که در ترکمنی به آن «سانجیم» می‌گویند و بیشتر از نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی بهره می‌گیرند. این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها بهمراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه، زندیه، قاجاریه و بویژه مانند هر هنر دیگری، دوره‌شکوفایی‌اش را در دوره‌ی پهلوی باید دانست و آثار باقیمانده از این دوران خود گواه این مدعاست.

یکی از نکته‌های مرتبط با بسیاری از هنرها و حرفه‌ها، انگیزه و مکان آموزش آن‌هاست. این امر بر همگان روشن است که علاقه به یادگیری هر شغل و هنری رابطه‌ی تنگاتنگ با گزینش آزاد هر شخص دارد و کسی که این میل و انگیزه‌ی یادگیری هنری را داشته باشد، به آموزشگاهی یا کارگاهی روی می‌آورد و با پرداخت هزینه و صرف وقت به یادگیری آن می‌پردازد. ولی در دهه‌های پیش از انقلاب اسلامی، کسانی که بدلیل ارتکاب جرمی محکوم به زندان می‌شدند، در طول اقامت‌شان در زندان، حرفه یا هنری را نیز در کارگاه‌های زندان فرامی‌گرفتند.

استادکاران این کارگاه‌ها نیز، گاهی یکی از زندانیانی بود که او هم به جرمی به زندان افتاده و با یاددادن کار یا هنرش، پولی هم دریافت می‌کرد. گاهی هم استادکارانی بنام از بین خارجیان استخدام می‌شدند. یکی از استادکارانی که از بلژیک وارد ایران شده‌بود، یکی از انواع سوزندوزی‌ها را آموزش می‌داد که به «رُنسانس دوزی» معروف بود.

یکی دیگر از رویدادهای کم پیشامد، چگونگی تشکیل کلاس‌های ابریشم دوزی، در سال ۱۳۶۰ خورشیدی در موزه‌ی هنرهای تزیینی تهران بود. در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی، که شیرازه‌ی کاری بسیاری از ادارات و سازمان‌های دولتی ازهم پاشیده بود، در موزه‌ها نیز از کوشش و کار عادی خبر چندانی نبود.

نخستین موزه‌ای که دست به ابتکار جالب ایجاد کارگاه‌های آموزشی هنری زد، موزه‌ی فرش تهران بود، که کارگاه‌های آموزشی «بافت و تعمیر فرش و گلیم» را ایجاد کرد. بیشترین روی‌آوران این کلاس‌ها نیز دختران جوانی بودند که یا به انتظار دریافت ویزای مسافرت به خارج از کشور، روزشماری می‌کردند و یا برای بهترگذراندن روزهای ناآرام و بی‌اشتغال، در خانه، درپی چنین فرصتی بودند. پس از موزه‌ی فرش، موزه‌ی هنرهای تزیینی نیز کارگاه‌های سوزندوزی، تذهیب و مینیاتور را ایجاد کرد. روزی، استاد جوانی به موزه مراجعه کرد و آمادگی خود را برای آموزش «ابریشم دوزی» اعلام داشت. این شخص، که در یکی از شهرستان‌ها، افسر شهربانی بود، از سوی رژیم اسلامی به زندان افتاده بود و در زندان، این هنر را از یک استاد فرانسوی که هنوز در سال‌های نخستین انقلاب، در زندان آموزش می‌داد، فراگرفته بود. برای ایشان نیز دوره‌ی آموزشی «ابریشم‌دوزی» ترتیب دادیم و من و یکی دیگر از همکارانم نیز در این دوره‌ها شرکت کردیم و به آموختن ابریشم دوزی پرداختیم.

ابریشم دوزی و هرنوع از سوزن دوزی را، با توجه به کاربرد آن یا برای هماهنگی مواد آن با پارچه‌ی زمینه، می‌توان روی پارچه‌های: ابریشمی، چلوار، کتان، کرباس، ماهوت، مخمل یا ململ انجام داد. برای «ممقان‌دوزی» تبریز، باید نخ‌های مخصوص خودش را فراهم آورد که به آسانی هم پیدا نمی‌شوند. یا برای «پته‌دوزی» کرمان، باید پارچه مخصوص خودش را پیدا کرد که نوعی پارچه پشمی ‌است.

ابریشمدوزی را چگونه آغاز کنیم؟

برای ابریشم دوزی پارچه‌های چلوار، اتلس و ساتن بیشتر مناسب هستند. پارچه‌ی ابریشم دوزی بهتر است دولا باشد. دوبرابرِ اندازه‌ی نقش یا نگاره‌ای که در نظر داریم، پارچه را اندازه می‌زنیم، می‌بریم و آنگاه دولا می‌کنیم. پارچه‌ی دولا را روی چهارچوبی محکم با میخ‌های «پونز» یا با میخ سرپهن سفت می‌کنیم. نخست یک ضلع چهارچوبه را سفت می‌کنیم و سپس ضلع روبروی آن را درحالی که پارچه را با هربار میخ زدن، سفت می‌کشیم و میخ می‌زنیم. پارچه، باید از هر چهارطرف (مانند رویه‌ی طبل) کشیده شود. کار را با نازکترین سوزن آغاز می‌کنیم. بهترین شیوه، آغاز کردن از نقطه‌ی مرکزی هر طرح است. اگر در نقش‌مان پرنده یا انسانی هست، نخست از چشمان‌شان آغاز می‌کنیم.

ابریشمدوزی، را مینیاتوردوزی نیز می‌گویند، چون برای ابریشمدوزی، طرح‌های پرکار برای همه‌ی فضای کار برگزیده‌می‌شوند. برخی نیز به این هنر، «نقش چین» نام گذاشته اند. این هنر در چین نیز رواج بسیار داشته و از پیشینه‌ای دیرینه، مانند ایران برخوردار است. برای نخ ابریشمدوزی، می‌توان از نخ ابریشم طبیعی یا نخ‌های شناخته شده به نام «دِمسه DMC » استفاده کرد. برای آغاز کار نیز، باید طرح را با کاغذ «کاربن» روی پارچه کپی کرد. کسانی که طراحی یا نقش‌زنی ساده بلد هستند، می‌توانند روی پارچه‌، پس از کشیده شدن روی کارگاه طرح نخستین را بکشند. یکی از زیباترین نمونه‌های ابریشمدوزی، در موزه‌ی هنرهای تزیینی تهران، نقش دوشیر، کار خانم نشاط است. این سوزنی بسیار زیبا فرآورده‌ی سال‌های پایانی سده‌ی ۱۴ ماهشیدی (هجری قمری) می‌باشد.