پیشینهٔ باغ در فرهنگ ایرانی

علامه علی اکبر دهخدا درباره معنی واژهٔ پردیس می نویسد: «پردیس لغتی است ماخوذ از زبان مادی (پارادیزا) به معنی باغ و بستان و از همین لغت است پالیز (فارسی) و فردوس (معرب). واژهٔ پردیس به معنای بهشت در زبان عربی به فردوس و در زبان‌های دیگر به پارادایز تبدیل شده است.  خود بهشت یا وهشت به معنای بهترین زندگی است و این بهشت به شکل باغی سرسبز و خرم و زیبا مجسم می شده است».

باغ ایرانی با به وجود آوردن فضای عملکردی‌ـ‌مفهومی، انسان را از شلوغی و اغتشاش شهری جدا کرده، او را به خود دعوت می کند تا اندکی از زندگی پر هیاهوی شهری و زندگی دنیوی فارغ شده و رابطهٔ دیرین خود با طبیعت و معبود را تجدید کند. جدای از این، باغ ایرانی خود به عنوان مفهومی مستقل، الهام گرفته از پیشینهٔ تاریخی‌ـ‌فرهنگی ایران باستان است و ریشه در اعتقادات و آداب و رسوم ایرانیان دارد. باغ ایرانی با پشتوانهٔ معنایی و مفهومی خود، برآمده از فرهنگ مردم ایران زمین بوده و در تمامی جوانب زندگی مردم ایران حضور خود را نشان می دهد و چون هر پدیدهٔ دیگری، تاثیرات متقابل خود را در وجوه گوناگون فرهنگ و هنر ایران بر جای می گذارد. این تاثیرات در حوزهٔ فرهنگی، ادبیات و شعر پارسی، معماری و هنرهای ایرانی به چشم می خورد. از مهمترین نمونه های جلوهٔ مفهومی باغ در فرهنگ و هنر مردم ایران زمین می توان به حضور باغ در هنرهای تجسمی مانند نگارگری و همچنین در هنر قدیمی فرش بافی اشاره کرد که نشان از آمیختگی فرهنگ و هنر مردم ایران با طبیعت به طور عام و باغ به طور خاص دارد. هنرمندان ایرانی فضای آرمانیشان را با نمایش باغ به عنوان نشانه ای از بهشت به تصویر می کشند.

باغ، عنصری معمارانه

باغ ایرانی، استعاره ای از آرمان‌های ایرانیان است. بررسی مفهوم باغ، ریشه در تاریخ کهن ایران دارد. زرتشت، پیامبر ایران باستان، مردم را به کشاورزی و زراعت دعوت می کرد. باغ در ایران باستان بخش مهمی از زندگی و فرهنگ مردم ایران بوده و در شکل گیری آتشکده‌ها و تقویت نمادین آن ها سهم داشته است. در معماری ایرانی، باغ یک فضای کاملا معمارانه است. ایرانیان از زمان های دور به ساختن باغ و باغچه در حیاط‌ها و اطراف بناها علاقهٔ خاصی داشته اند.

نزدیک به سه هزار سال پیش، پیرامون بیشتر خانه های ایرانیان را باغ‌ها احاطه کرده بودند و واژهٔ پردیس به باغ های دورادور خانه ها گفته می شده است. از زمان سومریان باغ، معبد و قصر سلطنتی را احاطه می‌کرد و هر شهر و قصری در ایران قدیم، باغ‌هایی داشت که بسیاری از آن ها عمومی بوده و برای مراسم نوروز گشوده می شدند.

واژهٔ پردیس به معنی باغ در اوستا دو بار به کار برده شده که به معنای درخت‌کاری و گل‌کاری پیرامون ساختمان است. در دورهٔ هخامنشیان در سراسر ایران باغ‌های بزرگ و باشکوه وجود داشته است. محوطه باستانی پاسارگاد، اولین پایتخت امپراتوری بزرگ هخامنشی، به عنوان مجموعهٔ کاخ‌ـ‌باغ و اولین نمونهٔ چهارباغ ایرانی ذکر گردیده است. از پاسارگاد به عنوان پایتختی پر از باغ یاد شده است که در آن کاخ هایی با طرفین باز در داخل محوطه‌هایی مشتمل بر باغ‌های وسیع قرار داشته است.

باغ ارم، شیراز (عکس از آرشیو شخصی نویسنده)

پردیسِ پاسارگاد با دارا بودن ویژگی های باغ ایرانی، الهام بخش باغ سازی در دوره‌های بعد است و چهارباغ‌های معروف دورهٔ اسلامی، تحت تاثیر طراحی این چهارباغ بوده اند. نحوهٔ جریان یافتن آب در این باغ، آب‌روهای سنگی و حوضچه هایی که با فاصله و ریتم منظم در این محوطه قرار گرفته اند، نشان دهندهٔ معماری مفهومی و به کارگیری اصول مهندسی در باغ‌سازی ایرانیان باستان است.

دیگر باغ‌های هخامنشی، دارای طرح‌های مستطیل‌شکل دقیق با خیابان‌ها و درختان متقاطع بود. کوروش کبیر در سارد، باغ بزرگی ساخته و به دست خود در آن درخت کاشته بود.

باغ در زمان ساسانیان نیز بر پایهٔ اصول گذشته شکل می‌گیرد، همانند ترکیب هندسی منظم، میان عرصهٔ اصلی، خیابان‌های عمود برهم و کرت‌های راست گوشه. باغ های ساسانی دارای مساحت بسیار زیادی بودند.

باغ ایرانی یکی از عالی ترین جلوه‌های صورت و معنا و برآمده از باورهای ایرانیان است و حضورش را در تمام جوانب زندگی مادی انسان از حیاط خانه‌ها تا مجتمع های بزرگ شهری می توان مشاهده کرد.

باغ ها (چهارباغ ها)ی دورهٔ اسلامی، تحت تاثیر باغ های پیش از اسلام و به خصوص پاسارگاد بوده اند؛ تغییری که در دورهٔ اسلامی در فرهنگ باغ سازی به وقوع می پیوندد در حوزهٔ معنا و مفهوم است و باغ سازی ایرانی در دوران اسلامی دارای بار مفهومی و معنوی خاصی می گردد. در دورهٔ اسلامی در زمینهٔ باغ سازی در ایران فعالیت های بسیاری انجام شده است که شاید بتوان اوج آن را در عصر صفوی و در شهرهایی چون تبریز و قزوین و اصفهان و یا در دوران قاجار مشاهده کرد.

هویت باغ ایرانی

انسان خود را دور مانده از وطن اصلی خویش که همانا قرب الهی است می داند؛ به او وعدهٔ زندگی دایمی در بهشتی داده شده است که در آن کوثر هست و درختان و گل‌ها و جویبارها، و در باغ نیز آبِ روانِ خوش و گل‌های زیبا و درختانی که می توان در سایهٔ آن ها آرمید و این همه، محصور در دیواری که مانع ورود جهنمیان به آن شود. او با این تصویر از بهشت که در کتاب آسمانی اش آمده و ریشه در اعتقاداتش داشته و نیز نمود آن را در هنر سرزمینش از دیر باز به صورت استعاره های هنری در تمامی زمینه ها دیده است، برای ساختن موطن اصلی خود به باغ سازی روی می آورد و سعی می کند که برای خود بهشتی زمینی ایجاد کند.

او برای ساختن بهشت خود در زمین، از عناصر الهام بخشی که در بهشت به تصویر کشیده شدهٔ آسمانی برایش وجود دارد استفاده می کند؛ این عناصر، عناصر هویت بخش باغ ایرانی به شمار می روند.

در یک طبقه بندی کلی می توان در پدید آمدن و شکل گیری باغ ایرانی دو عامل کلی هندسهٔ به کار گرفته شده توسط بشر و عناصر طبیعی را در تقابل و تعامل با هم مورد بررسی قرار داد. هر کدام از این دو دسته کلی خود شامل زیر مجموعه هایی می باشند که در زیر به آن ها اشاره می کنیم:

بهره‌گیری از هندسه در تحلیل فرم کلی؛ باغ فین کاشان

هندسه در باغ با استفاده از اشکال منظم، رابطهٔ میان طبیعت و دنیای درونی را در قالبی استعاری و بیانی این جهانی مطرح می سازد. همچنین دو کلیت متضاد عرفانی‌ـ‌مذهبی و نظم جهانی در قالبی کلی منعکس شده و از آن ها در بیان مفهومی فضا در باغ ایرانی استفاده می کند.

حصار بلند؛ باغ فین کاشان (عکس از آرشیو شخصی نویسنده)

در بررسی هندسهٔ به کار گرفته شده در باغ سازی، باید به دو ابزار کلی که مورد استفاده قرار می گیرد اشاره کنیم که به ترتیب عبارتند از هندسهٔ طبیعی که در رابطه با فرم و موقعیت کلی زمین تعریف می گردد و هندسهٔ مصنوع که توسط بشر به وجود می آید؛ این دو با هم چارچوب و فرم کلی باغ را به وجود می آورند.

انسان با تصویری که از بهشت به عنوان فضایی محصور و مانع از ورود جهنمیان دارد باغ را با دیوار بلندی محصور می کند که خلوت گاهی برای آرامش و گوشه نشینی و همچنین حفاظی امنیتی بوده است. در برآوردن این امر از هندسه استفاده می کنند. هندسه از عناصر مهم در هویت بخشی باغ ایرانی است. هندسه هم در طراحی باغ و هم در جداسازی فضای داخل باغ از خارج آن نقش عمده ای را ایفا می کند. توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع ساده دارای اهمیتی خاص بوده است. این مهم در تمامی باغ های ایرانی در قبل و بعد از اسلام مشاهده می شود.

از دیگر عناصر فضای معمارانهٔ باغ می توان به کوشک باغ اشاره کرد. موقعیت کوشک در باغ ها به گونه ای است که از چهار طرف دیده شود و معمولا کوشک را در وسط باغ و در محل تلاقی محورهای طولی و عرضی می ساختند. نحوهٔ قرارگیری فضاها در باغ و ارتباط قسمت های مختلف آن با هم از قبیل آب نماها و جوی های آب و همچنین نحوهٔ کاشت درختان در باغ هندسهٔ کلی باغ را ایجاد می کند و فضای معماری باغ را پدید می آورد.

عناصر طبیعی هویت بخش باغ ایرانی را در سه دستهٔ کلی آب، گیاه و زمین بررسی می کنیم:

عنصر آب جاری یکی از اصلی ترین عناصری است که به باغ ایرانی هویت می بخشد. حضور آب نقش معینی در بررسی نظام فضایی و نظام معماری در باغ سازی داشته است. ایرانیان با به جریان انداختن آب در باغ سعی داشتند تا باغ را به عنوان نمادی از تفکر و اندیشه و عناصر هستی بخش خود معرفی کنند و همچنین حضور آب در باغ آن را به عنوان نمودی از بهشت مطرح می کرد که این کار را با تغییر مسیر جریان آب و مخفی کردن آن در قسمت هایی و شنیده شدن صدایش به بهترین شکلی نشان می دادند؛ در انجام این کار هندسه نقشی اساسی داشته و با انتخاب سطوحی برای پله پله کردن مسیر جریان آب و تند کردن این جریان موجب بیشتر شدن صدای آب در باغ می شده است. این امر پیشینه ای دیرین در فرهنگ ایران زمین داشته است و نمونهٔ بارز آن در پردیس پاسارگاد مشاهده می شود که در آن نظام به کار گرفته شده در هدایت آب، توسط آب روهای سنگی و حوضچه هایی که با فاصله و ریتم منظم در این محوطه قرار گرفته اند نشان داده شده است.

از دیگر عناصر ثابت باغ های ایرانی، می توان به استفاده از انواع گل ها و گیاهان و همچنین درختان بلند سایه دار اشاره کرد که در جهت مجسم ساختن نمود زمینی بهشت در باغ ایرانی به کار گرفته می شدند و در کنار جوی آب ها در محورهای اصلی باغ کاشته می شدند. استفاده ازگل کاری در جلوی کوشک باغ ها نیز جلوهٔ خاصی به باغ ایرانی می بخشد، که در بررسی نحوه کاشته شدن گل ها در باغ، گل های فصل در جلوی کوشک‌ها و گلستان باغ و گل های کوچک عطری در کنار درختان کاشته می شده است.

عنصر زمین در رابطه با هندسهٔ کلی باغ تعریف می گردد که در بالا به آن اشاره شده است.

حضور باغ در معماری ایرانی تنها به تک باغ‌ها محدود نمی شود و ابعاد متفاوتی از حضور این پدیده در زندگی خصوصی و جمعی ایرانیان مشاهده می گردد تا جایی که مقیاس باغ ایرانی از حیاط کوچک ترین خانه‌ها تا مقیاس شهر ـ‌پایتخت‌هایی تاریخی چون اصفهان‌ـ به طور واضح قابل مشاهده است و رابطهٔ مستقیم و دو جانبه ای بین این دو وجود دارد. به نحوی که در این رابطه علاوه بر این که باغ‌ها از موقعیت شهری تاثیر پذیرفته‌اند؛ طراحی شهر و مجموعه‌های شهری نیز تحت تاثیر باغ یا باغ ها بوده است. در خاتمه باید عنوان کرد که باغ ایرانی نمونه ای بارز از فرهنگ و هنر مردم ایران زمین بوده و در تمامی جوانب و زوایای آن حکمتی نهفته وجود دارد که ریشه در اعتقادها و باورهای آن ها داشته است.

تعریف مسیر با استفاده از هندسه؛ باغ فین کاشان (عکس از آرشیو شخصی نویسنده)

منابع:

- مجموعه مباحث مطرح شده در اولین همایش باغ ایرانی
- «باغ ایرانی در گذر زمان» نوشته خانم طاهره نصر
- میراث فرهنگی کاشان (نقشه باغ فین)
- کلیه عکسها متعلق به آرشیو شخصی می‌باشد